Νεο-οθωμανικες παραληρηματικες ιδεες στη Λιβυη

Ο Ιωάννης Κωτούλας είναι καθηγητής Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών

Στις 2 Ιανουαρίου, το Τουρκικό κοινοβούλιο σε έκτακτη σύνοδο ενέκρινε τη στρατιωτική βοήθεια στο καθεστώς της Τρίπολης κατόπιν σύστασης του Τούρκου Προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Αυτή η πρωτοβουλία είναι μια σαφής παρέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις της Λιβύης, η οποία παραβιάζει επίσης αποφάσεις του ΟΗΕ που απαγορεύουν την ξένη ανάμειξη στη λιβυκή διένεξη.

Εάν η Τουρκία προχωρήσει στην ανάπτυξη του ναυτικού της στην Τρίπολη και τα στρατεύματά της στην περιοχή που ελέγχεται από το GNA, θα είναι μια κίνηση που θα έχει σημαντικές πιθανές επιπτώσεις. Αποτελεί μέρος της προσπάθειας της σημερινής τουρκικής κυβέρνησης να προβάλει την εξουσία της στις περιοχές που κάποτε ανήκαν στην πρώην Οθωμανική Αυτοκρατορία και προτείνοντας να στείλει στρατεύματα στη Λιβύη, η Τουρκία θέλει να σώσει την καταρρέουσα κυβέρνηση της Τρίπολης, που έχει αποδυναμωθεί και απομονωθεί αισθητά.

Επιδιώκει επίσης να αποκτήσει στρατηγική παρουσία σε ένα τμήμα της Βόρειας Αφρικής που αποτελούσε προσαρτημένη περιοχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέχρι το 1911. Την τελευταία δεκαετία, η τουρκική νεο-οθωμανική στρατηγική σκέψη προσπάθησε να δημιουργήσει ένα δακτύλιο φιλικών κρατών σε περιφέρειες που στο παρελθόν σε διαφορετικούς βαθμούς αποτέλεσαν τμήμα της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ή ήταν στην οθωμανική σφαίρα επιρροής.

Η συμμετοχή της Τουρκίας στη Λιβύη βασίζεται επίσης σε ένα πρόσθετο ιστορικό υπόβαθρο που φέρει μια άλλη συμβολική διάσταση. Το 1911 η Οθωμανική Αυτοκρατορία προσπάθησε, αν και ανεπιτυχώς, να αντισταθεί στη διάλυση του ελέγχου της στη Λιβύη και μαζί της η εδαφική αποσύνθεση που είχε ξεκινήσει τον 19ο αιώνα με την ανεξαρτησία της Ελλάδας και την αυτονομία της Αιγύπτου ως σημαντικά ιστορικά τοπόσημα στις δύο πλευρές της Ανατολικής Μεσογείου.

Σε διπλωματικό επίπεδο, οι τουρκικές ενέργειες συνεχίζουν την ανάμειξη σε εσωτερικές συγκρούσεις σε άλλα κράτη της Μέσης Ανατολής και της Ανατολικής Μεσογείου που έχει εκδηλωθεί τόσο στη Συρία όσο και στο Ιράκ. Στη Λιβύη, η Τουρκική παρέμβαση έχει πάρει πολλές μορφές, συμπεριλαμβανομένης της υπογραφής στα τέλη Νοεμβρίου δύο Μνημονίων Συνεργασίας μεταξύ της Τουρκίας και του Πρωθυπουργού του Λιβυκού GNA Fayez Al-Sarraj.

Το μνημόνιο συνεργασίας για την οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών μεταξύ της Τουρκίας και της κυβέρνησης της Τρίπολης είναι σαφώς καταχρηστικό από την άποψη του διεθνούς δικαίου. Παραβιάζει τα βασικά κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδας και υπονομεύει την εδαφική της κυριαρχία. Παραβιάζει επίσης τα δικαιώματα της Ελλάδας και της Κύπρου στις αντίστοιχες θαλάσσιες ζώνες τους, δηλαδή το δικαίωμά τους σε υφαλοκρηπίδα. Το άλλο Μνημόνιο που ασχολείται με τη μελλοντική συνεργασία στον τομέα της ασφάλειας και την παρακολούθηση των ακτών της Λιβύης στη νότια Μεσόγειο αποτελεί τη νομική βάση για την ανάπτυξη των τουρκικών στρατευμάτων στη Λιβύη.

Σε στρατηγικό επίπεδο, οι ενέργειες της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο αποτελούν μέρος ενός μεγαλύτερου σχεδίου για την επέκταση της εξουσίας της σε μια εκτεταμένη περιοχή και ενάντια στα εθνικά συμφέροντα πολλών κρατών της περιοχής. Η τουρκική επιθετικότητα και οι αποσταθεροποιητικές ενέργειες της βασίζονται σε ένα μακροπρόθεσμο σχέδιο, ο τελικός στόχος του οποίου είναι η δημιουργία μιας ευνοϊκής κατάστασης για την ενεργειακή συνεργασία στην περιοχή. Οι μονομερείς, μεγιστοποιημένες και αυθαίρετες αξιώσεις και τακτικές της Άγκυρας είναι ενδεικτικές της αναθεωρητικής προσέγγισής της έναντι του υπάρχοντος γεωπολιτικού τοπίου της Ανατολικής Μεσογείου.

Η τουρκική στρατιωτική παρέμβαση στη Λιβύη είναι επίσης γεμάτη με εγγενή προβλήματα. Στη Συρία, η Τουρκία είχε να αντιμετωπίσει κυρίως κουρδικές μη κρατικές πολιτοφυλακές και μια πολύπλοκη γεωπολιτική ισορροπία. Στη Λιβύη, η κατάσταση είναι σημαντικά διαφορετική, και κατά μια έννοια ξεκάθαρη. Στη Συρία, οι τουρκικές δυνάμεις λειτουργούσαν σε μια γειτονική χώρα δίπλα σε βάσεις στην τουρκική επικράτεια, γεγονός που επέτρεψε την αποτελεσματική τους ενίσχυση με προσωπικό και όπλα. Οι τουρκικές αεροπορικές δυνάμεις θα μπορούσαν να λειτουργήσουν πάνω από τον ουρανό της βόρειας Συρίας και να υποστηρίξουν τα στρατεύματα ξηράς χωρίς αντίπαλο, για παράδειγμα.

Κανένα από αυτά δεν μπορεί να συμβεί στη Λιβύη, μια χώρα που βρίσκεται σε μεγάλη απόσταση από την Τουρκία και χωρίζεται από μια τεράστια θαλάσσια περιοχή. Το τουρκικό ναυτικό πιθανότατα θα περιορίσει τις ενέργειές του στην περιοχή της Τρίπολης και οι τουρκικές δυνάμεις ξηράς θα επιχειρούν πιθανόν με τη χρήση μη επανδρωμένων αεροσκαφών, ενώ στο έδαφος θα πρέπει να αντιμετωπίσουν έναν αποτελεσματικό αντίπαλο, τον Εθνικό Στρατό της Λιβύης σε μια άγνωστη περιοχή. Ο Εθνικός Στρατός της Λιβύης είναι κύριος παράγοντας στην εσωτερική σύγκρουση στη Λιβύη και ενδέχεται να ολοκληρώσει τις προσπάθειές του να αποκτήσει στρατηγικό έλεγχο σε ολόκληρη τη χώρα κατά τους πρώτους μήνες του 2020.

Το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών θα καταδικάσει κατά πάσα πιθανότητα την τουρκική υπερπόντια στρατιωτική παρέμβαση. Ούτε οι ΗΠΑ ούτε η Ρωσία εγκρίνουν την τουρκική φιλοδοξία να παρεμβαίνουν στη συνεχιζόμενη Λιβυκή σύγκρουση. Οι ευρωπαϊκοί περιφερειακοί παράγοντες όπως η Γαλλία και η Ιταλία αντιτίθενται επίσης σε μια τέτοια προοπτική. Η Ελλάδα έχει αναλάβει συντονισμένες διπλωματικές πρωτοβουλίες για να αναδείξει τους κινδύνους του τουρκικού ρεβιζιονισμού, με τους οποίους η Ελλάδα ήταν πολύ εξοικειωμένη για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Το πιο σημαντικό είναι ότι η Τουρκία, με τη δήλωσή της να συμμετάσχει σε υπερπόντια στρατιωτική επιχείρηση στη Λιβύη, τέθηκε σε πορεία διπλωματικών συγκρούσεων με την Αίγυπτο, τον κύριο ηγέτη στον αραβικό κόσμο με στρατηγικά συμφέροντα στη Μεσόγειο. Η Λιβύη βρίσκεται επίσης στην ηπειρωτική ενδοχώρα της Αιγύπτου και η Αίγυπτος δεν μπορεί να επιτρέψει στον εχθρικό παράγοντα να εγκατασταθεί στα δυτικά σύνορά της. Η τουρκική παρέμβαση αποτελεί άμεση πρόκληση τόσο για τα εθνικά συμφέροντα της Αιγύπτου όσο και για την περιφερειακή σταθερότητα.

Ο κύκλος των νεο-οθωμανικών ψευδαισθήσεων που ξεκίνησε το καθεστώς του Ερντογάν στην Τουρκία κατά την τελευταία δεκαετία φαίνεται ότι κορυφώνεται με την Τουρκική παρέμβαση στη Λιβύη. Από το 2010, η Τουρκία έχει στοχοποιήσει την Αίγυπτο, το Ισραήλ, τη Συρία και το Ιράκ και τώρα στοχοποιεί τη Λιβύη. Οποιαδήποτε αποτελεσματική και ολοκληρωμένη επίλυση της κρίσης στη Λιβύη πρέπει να βασίζεται στην αποφυγή της ξένης στρατιωτικής παρέμβασης, συμπεριλαμβανομένης της Τουρκίας. Η ειρήνη στη Λιβύη, καθώς και στην Ανατολική Μεσόγειο και την ευρύτερη Μέση Ανατολή θα σημάνει την υπέρβαση των αναχρονιστικών αντιλήψεων για το παλιό μεγαλείο, των Οθωμανών ή οποιωνδήποτε άλλων και την επαναβεβαίωση των θεμελιωδών εννοιών της κρατικής κυριαρχίας.

Η ευημερία και η σταθερότητα της περιοχής δεν βρίσκονται στα νεοϊμπεριαλιστικά σχέδια έμμεσης ή άμεσης ανάμειξης από εξωτερικούς παράγοντες, αλλά σε περιφερειακό δίκτυο συνεργαζόμενων κρατών, συμπεριλαμβανομένης της Αιγύπτου, της Ελλάδας, της Κύπρου και μιας μελλοντικής ενωμένης Λιβύης. Αυτά τα κράτη θα μπορέσουν στη συνέχεια να προχωρήσουν με την οικονομική και διπλωματική συνεργασία και τα κοινά ενεργειακά έργα.

Η Αίγυπτος και η Λιβύη στη Βόρεια Αφρική και η Ελλάδα και η Κύπρος και αργότερα η Ιταλία και η Γαλλία στην Ευρώπη θα μπορέσουν έτσι να αποτελέσουν τη νότια πλευρά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οδηγώντας στην ανάπτυξη ενεργειακών δεσμών και δεσμών ασφάλειας στη Μεσόγειο προς όφελος των κρατών της περιοχής. Τον Ιανουάριο, η Ελλάδα, η Κύπρος και η Αίγυπτος θα συνεχίσουν τις διπλωματικές συναντήσεις με τη συμμετοχή της Γαλλίας για το σκοπό αυτό, ενώ τεχνικοί σύμβουλοι από την Αίγυπτο και την Ελλάδα θα συναντηθούν για να οριοθετήσουν τις οικονομικές ζώνες νότια της Κρήτης.