Ο Marx και οι «σιδερένιοι νόμοι» της ανατροπής του καπιταλισμού
Κατά τον 19o αιώνα, αρχίζουν να αναπτύσσονται διάφορα ιδεολογικοπολιτικά ρεύματα τα οποία ασκούν όλο και πιο εντατική κριτική στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης.
Τα ιδεολογικοπολιτικά ρεύματα αυτά, διερευνούν τις αδυναμίες και τις αντιφάσεις του καπιταλισμού και υποστηρίζουν πως καθώς ο καπιταλισμός δεν είναι ο μοναδικός δυνατός τρόπος οργάνωσης του οικονομικού συστήματος, πρέπει να προταθεί και να ισχύσει ένα «διαφορετικό σύστημα». Σε αυτό το πλαίσιο, η συνολική προβληματική της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης αποκτά, σταδιακά, ένα μικτό, σύνθετο και πολύμορφο φιλοσοφικό, ιδεολογικό και πολιτικό περιεχόμενο.(Βλ. σχήμα)
Κεντρική φιγούρα σε αυτήν την χοάνη σκέψης είναι ο Karl Marx. Ο Marx, κατ’ αρχήν, στο «Κεφάλαιο» αλλά και σε ολόκληρη την συνέχεια του πλούσιου έργου του αποδέχεται πλήρως, εμβαθύνει και ενισχύει, σε θεωρητικό επίπεδο, την προϋπάρχουσα κλασσική θέση πως η επεκτατική διεθνοποίηση είναι μια απολύτως αναγκαία συνθήκη ύπαρξης του ίδιου του καπιταλισμού.
Η σκέψη του Μαρξ, στις αυθεντικές κλασικές ρίζες της, αποφαίνεται πως δεν υπάρχει καπιταλισμός χωρίς διεθνείς συναλλαγές, και πως η τάση επέκτασης του καπιταλισμού στην παγκόσμια αγορά είναι εγγενής και απολύτως αναγκαία για την ανάπτυξή του, έως την στιγμή της οριστικής κατάρρευσης του…
Για αυτό, ακριβώς, το ζήτημα ίδιος ο K. Marx γράφει: «Η τάση να δημιουργεί μια παγκόσμια αγορά είναι εσώκλειστη μέσα στην σύλληψη την ίδια του κεφαλαίου» και συμπληρώνει επ’ αυτού, σε άλλο έργο του: «Ακόμα περισσότερο, η επέκταση του εξωτερικού εμπορίου, πρωταρχική βάση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, παράγεται, συγχρόνως από αυτόν τον τρόπο παραγωγής: αυτό αναπτύσσεται εξαιτίας αναγκαιοτήτων που είναι σύμφυτες με αυτόν, συγκεκριμένα της ανάγκης για μια αγορά όλο και πιο απλωμένης».
Πίσω από όλα, ο Marx διακρίνει την καθοριστική δύναμη της παραγωγής σημειώνοντας πως «…δεν είναι το εμπόριο το οποίο επαναστατικοποιεί την βιομηχανία, αλλά η βιομηχανία είναι αυτή η οποία επαναστατικοποιεί διαρκώς το εμπόριο». Χωρίς αμφιβολία, με θεμέλιο το έργο του ίδιου του K. Marx θα μπορούσε να είχε γίνει, ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα, απολύτως συνειδητή η αναγκαία ανατοποθέτηση της θεωρητικής μελέτης της ίδιας της δυναμικής του καπιταλισμού, με βάση, πλέον, την παραγωγή αξίας και, πιο συγκεκριμένα, την έννοια της εξέλιξης της ίδιας της καπιταλιστικής επιχείρησης.
Κι όμως, αυτός ο θεωρητικός προσανατολισμός παρακάμφθηκε, από τους συνεχιστές τους για πάρα πολλά χρόνια, και η προσπάθεια μιας θεωρητικής ανατοποθέτησης που θα περνούσε από τον «χώρο κυκλοφορίας», τις αγορές και τις απλές ροές αξιών προς τον ιστορικά συγκεκριμένο «χώρο της παραγωγής», τις παραγωγικές δομές και τους μηχανισμούς της παραγωγής των αξιών και θα κατέληγε στις ίδιες τις επιχειρήσεις που παράγουν αυτές τις αξίες, δεν ευοδώθηκε. Δυστυχώς, αυτή η τελευταία «μικροοικονομικής» τάξεως κατεύθυνση στα πλαίσια του νεομαρξισμού, έως και σήμερα, δεν φαίνεται να απέκτησε επαρκές ερευνητικό ενδιαφέρον…
Την ίδια στιγμή, ο Μαρξ φαίνεται πως δεν είχε ποτέ καμία αμφιβολία για τον βαθύτατα προοδευτικό χαρακτήρα της «εξαγωγής» της καπιταλιστικής λογικής ανάπτυξης πάνω στους λιγότερο ανεπτυγμένους κοινωνικοοικονομικούς σχηματισμούς. Δεν δίστασε, δε, να σημειώσει πως «η χώρα που είναι πιο ανεπτυγμένη βιομηχανικά απλά δείχνει στη λιγότερο ανεπτυγμένη την εικόνα του μέλλοντος της.» συμπληρώνοντας πως «… Με την γρήγορη βελτίωση όλων των εργαλείων παραγωγής, με την απεριόριστη διευκόλυνση των συγκοινωνιών, η αστική τάξη τραβάει στον καπιταλισμό όλα, ακόμα και τα πιο βάρβαρα έθνη.»
Υπ’ αυτή την έννοια, ο μαρξισμός του ίδιου του Μαρξ, ήταν ουσιωδώς διεθνιστικός με την έννοια της παγκόσμιας προοπτικής του, καθώς υπογράμμιζε χωρίς επιφυλάξεις την αναγκαιότητα της προηγούμενης διεθνούς εμβάθυνσης και ωρίμανσης του καπιταλισμού, πριν την προσδοκώμενη σοσιαλιστική ανατροπή του….
Παράλληλα, ο Μάρξ μαζί με τον Ένγκελς, στο «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», δεν δίσταζε να αναγνωρίσει, τον επαναστατικό αναπτυξιακό ρόλο της ίδιας της αστικής/ καπιταλιστικής τάξης. ((βλ. παράθεμα)
ΠΑΡΑΘΕΜΑ
Ο εξαιρετικά επαναστατικός ρόλος της αστικής τάξης
…Βλέπουμε, λοιπόν, πως και η ίδια η σύγχρονη αστική τάξη είναι προϊόν μιας πολύχρονης εξέλιξης, είναι προϊόν μιας σειράς ανατροπών στον τρόπο παραγωγής και συγκοινωνίας… Η αστική τάξη έπαιξε στην ιστορία έναν εξαιρετικά επαναστατικό ρόλο… Η αστική τάξη δεν μπορεί να υπάρχει αν δεν επαναστατικοποιεί συνεχώς τα μέσα παραγωγής, δηλαδή τις σχέσεις παραγωγής, όλες γενικά τις κοινωνικές σχέσεις. Αντίθετα, η αμετάβλητη διατήρηση του παλιού τρόπου παραγωγής αποτελούσε τον πρώτο όρο ύπαρξης όλων των προηγούμενων βιομηχανικών τάξεων. Η συνεχής ανατροπή της παραγωγής, ο αδιάκοπος κλονισμός όλων των κοινωνικών καταστάσεων, η αιώνια αβεβαιότητα και κίνηση διακρίνουν την αστική εποχή από όλες τις προηγούμενες. Διαλύονται όλες οι στέρεες, σκουριασμένες σχέσεις με την ακολουθία τους από παλιές σεβάσμιες παραστάσεις και αντιλήψεις κι όλες οι καινούργιες που διαμορφώνονται παλιώνουν πριν προλάβουν να αποστεωθούν. Καθετί το κλειστό και στάσιμο εξατμίζεται, καθετί το ιερό βεβηλώνεται και στο τέλος οι άνθρωποι αναγκάζονται ν’ αντικρίσουν με νηφάλιο μάτι τη θέση τους στη ζωή και τις αμοιβαίες σχέσεις τους… Αντίθετα, για όλες τις προηγούμενες βιομηχανικές τάξεις, η αμετάβλητη διατήρηση του παλιού τρόπου παραγωγής ήταν ο πρώτος όρος ύπαρξης τους. Η αστική τάξη διακρίνεται από όλες τις προηγούμενες για τη συνεχή ανατροπή της παραγωγής, τον αδιάκοπο κλονισμό όλων των κοινωνικών καταστάσεων και για την αιώνια αβεβαιότητα και κινητικότητα…».
K.MARX, F.ENGELS (1872): Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, ελληνική μετάφραση, ΘΕΜΕΛΙΟ
Βαθύτερα, όμως, ένα ακόμα θεμελιώδες συστατικό της μαρξικής (και ενγκελιανής ) ανάλυσης το οποίο αφορά, συγκεκριμένα, την στενή διαλεκτική διασύνδεση μεταξύ οικονομικής και κοινωνικής σφαίρας, μέσα στην ιστορική εξέλιξη, δεν φαίνεται να έχει επίσης αξιοποιηθεί επαρκώς ως σήμερα, στον χώρο της οικονομικής επιστήμης.
Στην θεωρητική οπτική του Μαρξ, οι συνθήκες παραγωγής είναι οι βασικοί προσδιοριστικοί παράγοντες της συνολικής και περιβάλλουσας κοινωνικής δομής, η οποία δημιουργεί με την σειρά της τις αξίες, τους τρόπους ζωής και τους πολιτισμούς και οι οποίοι, στην συνέχεια, θέτουν τα όρια της ανάπτυξης της οικονομικής βάσης. Αυτές οι μορφές της παραγωγής και τα κοινωνικά εποικοδομήματα έχουν την δική τους συνεξελικτική λογική, δηλαδή συμμεταβάλλονται σύμφωνα με τις ακατάπαυστες διαλεκτικές συγκρούσεις τους δημιουργώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τις νέες μορφές της συνεξέλιξης τους.
Στο βαθύτερο κέντρο, μάλιστα, του αναπτυξιακού κινητήρα του καπιταλισμού στην οπτική του Μαρξ, δηλαδή στον προσδιορισμό των ιστορικά συγκεκριμένων παραγωγικών δυνάμεων, αναγνωρίζεται η δυναμική εξέλιξης των μέσων παραγωγής και των εργαλείων κάθε τόπου και εποχής: Με αυτόν τον τρόπο, η συνολική τεχνολογική εξέλιξη καθίσταται, σε τελική ανάλυση, ο υπέρτατος πρωταγωνιστής του παιχνιδιού της κοινωνικοοικονομικής εξέλιξης…
Συγκεκριμένα, ο Μαρξ στην ανάλυση του για τον τρόπο που αναπτύσσονται οι μηχανές, ξεκινάει την ανάλυση του στο Κεφάλαιο παραθέτοντας τον John Stuart Mill, ο οποίος λέει στο Principles of Political Economy ότι: «Είναι αμφίβολο αν όσες μηχανικές εφευρέσεις έχουν γίνει έχουν ελαφρύνει καθόλου τον ημερήσιο μόχθο οποιουδήποτε ανθρώπου.»
Κατά τον Μαρξ, όμως: «Αυτός, ωστόσο, δεν είναι ο στόχος της καπιταλιστικής εφαρμογής των μηχανημάτων. Τα μηχανήματα προορίζονται για να ρίξουν την τιμή των εμπορευμάτων με την επιμήκυνση του μεριδίου της εργάσιμης μέρας το οποίο αποδίδει ο εργάτης, χωρίς ισοδύναμα, στον καπιταλιστή. Είναι ένα μέσο για την παραγωγή υπεραξίας.»
Φυσικά, την σκέψη του Μαρξ σημαδεύει η πρόβλεψη περί της «αναγκαίας» κατάρρευσης του καπιταλισμού…
Η συλλογιστική του επ’ αυτού είναι επαρκώς διαυγής: «Η αστική τάξη καταργεί όλο και πιο πολύ τον κατακερματισμό των μέσων παραγωγής, της ιδιοκτησίας και του πληθυσμού. Συνάθροισε τον πληθυσμό, συγκέντρωσε τα μέσα παραγωγής και συσσώρευσε την ιδιοκτησία σε λίγα χέρια. Η αναγκαία συνέπεια όλων αυτών ήταν ο πολιτικός συγκεντρωτισμός. Επαρχίες ανεξάρτητες, με διαφορετικά συμφέροντα, νόμους, κυβερνήσεις και τελωνεία, συνδεδεμένες μόνο με σχέσεις συμμαχίας, ενώθηκαν σε ένα έθνος, μια κυβέρνηση, ένα νόμο, ένα εθνικό ταξικό συμφέρον, μια τελωνειακή ζώνη.»
Και καταλήγει: «Το μονοπώλιο του κεφαλαίου γίνεται ένα εμπόδιο στη μέθοδο παραγωγής, το οποίο ανέκυψε και ευδοκίμησε μαζί με αυτό και κάτω από αυτό. Η συγκέντρωση των μέσων παραγωγής και η κοινωνικοποίηση της εργασίας, σε τελική ανάλυση φτάνουν σ’ ένα σημείο που δεν συμβιβάζονται με το καπιταλιστικό τους περίβλημα. Το καπιταλιστικό τους περίβλημα σχίζεται. Η πένθιμη καμπάνα της καπιταλιστικής ιδιωτικής περιουσίας ηχεί. Αυτοί που απαλλοτρίωναν, τώρα υφίστανται και οι ίδιοι την απαλλοτρίωση.»(Βλ. σχήμα)
Συγκεκριμένα, η στάνταρντ ανάγνωση της κρίσης, στην βάση της μαρξικής ανάλυσης, σφραγίζεται από ένα αυστηρά νομοτελειακό πνεύμα: Η κατάρρευση του καπιταλισμού εμφανίζεται ως κάτι το ιστορικά προδιαγεγραμμένο και δομικά αναπόφευκτο. Φανταστείτε, ο καπιταλισμός μοιάζει σαν ένα αεροστεγώς κλεισμένο καζάνι γεμάτο νερό που συνεχώς θερμαίνεται: Καθώς εντείνεται ο βρασμός στο εσωτερικό του, οι υδρατμοί που δεν μπορούν να διαφύγουν συσσωρεύονται, οι πιέσεις δεν μπορούν να εκτονωθούν, η έκρηξη του καθίσταται αναγκαία, το καζάνι αναπόφευκτα σπάει και διαλύεται…
Η διαρκής φλόγα που θερμαίνει ασταμάτητα αυτό το κοινωνικοοικονομικό «καζάνι» είναι ο καπιταλιστικός ανταγωνισμός και η ασυγκράτητη τεχνική πρόοδος που τον διέπει, εκ της βαθύτερης φύσης του: Αυτή είναι που τον οδηγεί, μέσα από τους «σιδερένιους νόμους» της, στην έκρηξη και στην οριστική κατάρρευση του…
Η εξηγητική αλυσίδα του Μαρξ είναι, κατά βάθος, απλή. Ο ανταγωνισμός και η τεχνική πρόοδος σπρώχνουν στην εντατικοποίηση της εκμηχάνισης και αυξάνουν το σταθερό κεφάλαιο (c) στην παραγωγική διαδικασία. Το μερίδιο της ζωντανής εργασίας (v) πέφτει και, κατά συνέπεια, η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου (c/v) αυξάνεται. Αυτό οδηγεί στην αναπόφευκτη τάση πτώσης του ποσοστού κέρδους (s /c+v). Έτσι εκδηλώνονται οι κρίσεις της προσφοράς, καθώς το μειούμενο ποσοστό κέρδους ανακόπτει τις παραγωγικές επενδύσεις.
Παράλληλα, το «φρενάρισμα» των μισθών, οι οποίοι αυξάνονται λιγότερο από την παραγωγικότητα, σπρώχνουν στην υποκατανάλωση και δημιουργούν το υπόστρωμα για την εκδήλωση των κρίσεων και από την πλευρά της ζήτησης. Όλα προετοιμάζουν την ταξική επανάσταση…
Η διαδικασία αυτή στην μαρξική ανάλυση λαμβάνει, λοιπόν, έναν χαρακτήρα άφευκτα σωρευτικό, στην οπτική του Μαρξ, οδηγώντας σε μια οξυνόμενη ταξική πόλωση: «Ένας καπιταλιστής σκοτώνει πάντα πολλούς… Παράλληλα με τον σταθερά μειούμενο αριθμό των μεγιστάνων του κεφαλαίου, που σφετερίζονται και μονοπωλούν όλα τα πλεονεκτήματα αυτής της διαδικασίας μετασχηματισμού, αυξάνεται η μάζα της εξαθλίωσης, της καταπίεσης, της δουλείας, του εξευτελισμού και της εκμετάλλευσης. Όμως, μαζί με αυτό αυξάνεται και η εξέγερση της εργατικής τάξης, μιας τάξης που πάντα αυξάνεται αριθμητικά και πειθαρχείται, ενώνεται, οργανώνεται από τον ίδιο το μηχανισμό της διαδικασίας της ίδιας της καπιταλιστικής παραγωγής.»
Η κατάληξη στα μάτια του Μαρξ καθίσταται, λοιπόν, πλήρως προδιαγεγραμμένη: η σοσιαλιστική επανάσταση και η συντριβή του καπιταλισμού (βλ. παράθεμα)
“ Για Μια Νέα Οικονομική και Βιομηχανική Πολιτική ”
ΠΑΡΑΘΕΜΑ
Η βίαιη ανατροπή του καπιταλισμού..
…Οι κομμουνιστές δεν καταδέχονται να κρύβουν τους σκοπούς τους. Διακηρύσσουν φανερά ότι οι στόχοι τους μπορούν να πραγματοποιηθούν μόνο με τη βίαιη ανατροπή κάθε κατεστημένης κοινωνικής οργάνωσης. Ας τρέμουν οι κυρίαρχες τάξεις μπροστά σε μια κομμουνιστική επανάσταση. Οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν μ’ αυτήν τίποτα, εκτός από τις αλυσίδες τους. Και θα κερδίσουν έναν κόσμο ολόκληρο. Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε!…
K.MARX, F.ENGELS (1872): Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, ελληνική μετάφραση, (επίλογος) ΘΕΜΕΛΙΟ
Φυσικά, η συγκεκριμένη πρόβλεψη του Μαρξ δεν επικυρώθηκε από τις ιστορικές εξελίξεις
Ο παγκοσμιοποιούμενος καπιταλισμός συνεχίζει, ως τις μέρες μας, να βρίσκει τρόπους δομικής αναπροσαρμογής και αναγέννησης, διατηρώντας την καινοτομική ικανότητα του και ανανεώνοντας τις πηγές της κερδοφορίας του. Οι «σιδερένιοι νόμοι» της κατάρρευσης του καπιταλισμού, λοιπόν, δεν έχουν αποδειχτεί και τόσο ανελαστικοί…
Αρκεί αυτό, όμως, για να ακυρωθεί η συνολική μαρξική συλλογιστική;
Όχι, στην εκτίμηση μου. Υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία γόνιμων στοιχείων στη μαρξική προβληματική. Μεταξύ αυτών, η σκέψη του Μαρξ αποδίδει μεγάλη σημασία και σε μια ακόμα κεντρική διάσταση που υπεισέρχεται με κρίσιμο τρόπο και στους σύγχρονους προβληματισμούς μας: Στην θέση της εργασίας μέσα στην συνεχή και αδιάκοπη τεχνολογική εξέλιξη του καπιταλισμού.
Μα ποια είναι η πραγματική σχέση μεταξύ μηχανής και εργάτη, στο νοηματικό σύμπαν του Μαρξ;
Ο Μαρξ διευκρινίζει: «.. είναι η μηχανή που κατέχει τη δεξιότητα και δύναμη στη θέση του εργάτη, έχοντας τη δεξιοτεχνία, με δική της ψυχή μέσα από τους μηχανικούς νόμους που την διέπουν. Η δραστηριότητα του εργάτη, μειώνεται σε μία απλή αφηρημένη δραστηριότητα, που καθορίζεται και ρυθμίζεται σε όλες τις πτυχές της από την κίνηση του μηχανήματος –και όχι το αντίθετο. Η επιστήμη, που εξαναγκάζει τα άψυχα άκρα της μηχανής, από την κατασκευή της, να ενεργούν σκοπίμως, ως μία αυτοματοποίηση, δεν υπάρχουν στη συνείδηση του εργάτη, αλλά αντίθετα επιδρούν μέσα από αυτόν ως μία ξένη δύναμη, ως η δύναμη της μηχανής καθαυτή… Η εργασία εμφανίζεται… απλώς ως ένα συνειδητό όργανο, διασκορπισμένο ανάμεσα στους εξατομικευμένους ζωντανούς εργάτες, σε πολυάριθμα σημεία του μηχανικού συστήματος: εντάσσονται στο πλαίσιο της συνολικής διαδικασίας της ίδιας της μηχανής, όντας ένας μόνο σύνδεσμος του συστήματος, του οποίου η ενότητα δεν υπάρχει μόνο στους ζωντανούς εργάτες, αλλά αντίθετα στη ζωντανή (ενεργή) μηχανή, η οποία αντιμετωπίζει τα δικά της, ασήμαντα κατορθώματα ως ένας ισχυρός οργανισμός».
Άραγε ο καπιταλισμός συνεπάγεται στην μαρξική σκέψη την πλήρη αποξένωση (alienation) του εργαζόμενου, την μετατροπή του σε ένα άβουλο και νοητικά ασπόνδυλο πλάσμα;
Όχι, τόσο απλά…
“ Για Μια Νέα Οικονομική και Βιομηχανική Πολιτική ”
Συγκεκριμένα, ο Μαρξ σημειώνει: «Με την επέκταση των μηχανών και με τον καταμερισμό της εργασίας, η δουλειά των προλετάριων έχασε κάθε ανεξάρτητο χαρακτήρα, και μαζί κάθε θέλγητρο για τον εργάτη. Ο εργάτης γίνεται ένα απλό εξάρτημα της μηχανής απ’ το οποίο ζητούν μονάχα τον πιο απλό, τον πιο μονότονο χειρισμό, αυτόν που μπορεί να μαθευτεί πιο εύκολα. Γι’ αυτό, τα έξοδα που στοιχίζει ο εργάτης περιορίζονται σχεδόν μονάχα στα μέσα ύπαρξης που χρειάζεται για τη συντήρησή του και για τη διαιώνιση του γένους του» .
Αλλά συμπληρώνει, στο «Κεφάλαιο»: «Όσον αφορά τα μηχανήματα, τις χημικές διαδικασίες και άλλες μεθόδους, η μοντέρνα βιομηχανία προκαλεί συνεχώς αλλαγές όχι μόνο στη τεχνική βάση της παραγωγής, αλλά επίσης στις λειτουργίες του εργάτη και στους κοινωνικούς συνδυασμούς της διαδικασίας εργασίας. Την ίδια στιγμή, επαναστατικοποιεί τον καταμερισμό της εργασίας μέσα στην κοινωνία και πυροδοτεί ακατάπαυστες μαζικές αλλαγές στο κεφάλαιο και στους ανθρώπους της εργασίας από τον έναν κλάδο της παραγωγής στον άλλον… διαλύει όλες τις στερεότητες και ασφάλεια για την κατάσταση του εργάτη… απειλεί συνεχώς, αφαιρώντας τα μέσα εργασίας, αρπάζοντας από τα χέρια του εργάτη τα μέσα επιβίωσης του και, με την καταπίεση προς την μη εστίαση του στην λεπτομέρεια, τον καθιστά περιττό… αυτός ο ανταγωνισμός εξαερώνει αυτή την οργή με τη δημιουργία αυτού του τερατουργήματος, έναν εφεδρικό βιομηχανικό στρατό, ο οποίος κρατείται στη μιζέρια ώστε να βρίσκεται πάντοτε στη διάθεση του κεφαλαίου… Αυτή είναι η αρνητική πλευρά… η μοντέρνα βιομηχανία, από την άλλη πλευρά, μέσα από τις καταστροφές της επιβάλει την ανάγκη αναγνώρισης, ως θεμελιώδη νόμο της παραγωγής, την ποικιλομορφία της εργασίας, κατά συνέπεια το ταίριασμα του εργάτη για ποικίλη εργασία και άρα τη μεγαλύτερη δυνατή ανάπτυξη των ποικίλων ικανοτήτων του… Η μοντέρνα βιομηχανία, πράγματι, εξαναγκάζει την κοινωνία… για την αντικατάσταση του εργάτη-λεπτομέρεια του σήμερα, καταπιασμένος σε μία διά βίου επανάληψη της μίας ίδιας αμφιλεγόμενης λειτουργίας και άρα μειωμένου σε ένα απλό τεμάχιο ανθρώπου, με το πλήρες αναπτυγμένο άτομο, ταιριαστό σε ποικιλία εργασιών, έτοιμο να αντιμετωπίσει οποιαδήποτε αλλαγή στην παραγωγή και του οποίου οι διαφορετικές κοινωνικές λειτουργίες που επιτελεί είναι τόσων πολλών τρόπων δίνοντας του την ελεύθερη οπτική των δικών του φυσικών και αποκτημένων δυνάμεων.»
Για μια ακόμη φορά, το παραπάνω απόσπασμα αποδεικνύει πως η αυθεντική σκέψη του Μαρξ δεν είναι τόσο «μονόπλευρη» όσο ορισμένοι απλουστευτικά θέλουν να νομίζουν…
Και στις μέρες μας είναι πλέον απολύτως ξεκάθαρο πως ο καπιταλισμός, ιδιαίτερα ο πλέον προωθημένος καπιταλισμός, όχι μόνο ωθεί στην «αποκτήνωση» του εργαζομένου αλλά, εντελώς αντίθετα, «απαιτεί» έναν εργαζόμενο με ολοκληρωμένη προσωπικότητα, ισχυρά προσαρμοστικό, πολύπλευρα δημιουργικό, με ισχυρή κριτική ικανότητα και απεριόριστα φιλομαθή…
Μα και γενικότερα, ήταν ο Μαρξ, όντως, τόσο απόλυτος στην σκέψη και στις προβλέψεις του;
Μια πολύ ενδιαφέρουσα πρόσφατη συμβολή στην μαρξιστική προβληματική της τεχνολογικής ανάπτυξης προέρχεται από την Regina Roth, στο Marx on technical change in the critical edition .
Είναι γνωστό πως ο πολυγραφότατος Μαρξ σπάνια διαμόρφωνε τη δουλειά του σε μορφή έτοιμη προς έκδοση.
Έγραφε χιλιάδες σελίδες με σημειώσεις ώστε να προετοιμάζει το έδαφος για καινούργια γραπτά, με αποτέλεσμα ορισμένα θέματα που τον προβλημάτισαν να μην βρίσκονται στους δημοσιευμένους τόμους των γραπτών του. Η Roth παρουσιάζει ένα κατανοητό ιστορικό πλαίσιο της γραμμής σκέψης του Μαρξ, μέσα από τη μελέτη χιλιάδων σελίδων από το Marx-Engels Gesamtaushgabe (MEGA) και από τη συλλογή Marx-Engels Collected Works (MECW) .
Υπάρχουν πολλές εκπλήξεις στην έρευνα της Roth και ιδιαίτερα αναφορικά με την διάσημη πτώση του ποσοστού κέρδους, που προαναφέραμε. Ήταν, υποστηρίζει, η εκδοτική σύνοψη του Ένγκελς παρά το οριστικό συμπέρασμα του Μαρξ! Συγκρίνοντας τα αυθεντικά χειρόγραφα του Μαρξ με τη μεταθανάτια έκδοση του 3ου τόμου του Κεφαλαίου βρίσκει ότι: «…ο Ένγκελς εισήγαγε την ακόλουθη πρόταση στην εκτυπωμένη έκδοση (Das Kapital Vol. 3): ‘’Αλλά στην πραγματικότητα […] το ποσοστό κέρδους θα πέσει μακροπρόθεσμα’’» (1233).
Η Roth στην προσπάθεια της να επαναπροσεγγίσει την εξέλιξη της σκέψης του Μαρξ σχετικά με την τεχνολογία και την τεχνολογική αλλαγή, σημειώνει πως δεν είναι δυνατόν να αντληθούν εύκολα συμπεράσματα αν δεν μελετηθεί το πλήρες corpus και όχι μόνο τα περιεχόμενα των προδημοσιευμένων έργων του. Υποστηρίζει, συγκεκριμένα, πως: «… Για να καταλάβουμε τις απόψεις του Μαρξ για την τεχνολογική αλλαγή, που αποτελείται επίσης από πολυάριθμα πρόχειρα, αποσπάσματα, γράμματα και ούτω καθεξής, πρέπει να ληφθεί υπόψιν ολόκληρη η κληρονομιά του.» (1224)
Συνολικά, προσπαθώντας να συνθέσουμε και να συνοψίσουμε τα σημαντικότερα σημεία από το εξαιρετικά πολυσχιδές έργο του Μαρξ, εστιάζοντας πάντοτε στο ιδιαίτερο ενδιαφέρον αυτού του πονήματος, θα μπορούσαμε να σημειώσουμε τα εξής:
Η μαρξική σκέψη προσφέρει, όντως, ένα σημαντικό αντίδοτο εναντίον κάθε άγονης στατικής προσέγγισης των πραγμάτων, παρέχοντας το αναγκαίο εξελικτικό πνεύμα για να κατανοούμε καλύτερα και τις σύγχρονες παγκόσμιες εξελίξεις.
Επίσης, μας βοηθά στην νοηματική διαλεύκανση της στενής διαλεκτικής σχέσης μεταξύ των τεχνικών και των κοινωνικών, των «υλικών» και των «άυλων», των παραγωγικών και των ιδεολογικών διαστάσεων που συμπλέκονται δομικά στο εσωτερικό της εξέλιξης κάθε κοινωνικοοικονομικού συστήματος.
Τέλος, παρόλο τον στενά ντετερμινιστικό «οίστρο» με τον οποίο ορισμένοι συνεχίζουν να την αντιλαμβάνονται, η μαρξική σκέψη δεν παύει να περιέχει ιδιαιτέρως γόνιμα εξηγητικά στοιχεία και να προσφέρει χρησιμότατες αναλυτικές κατηγορίες για την κατανόηση και του παρόντος και του μέλλοντος μας…
“ Για Μια Νέα Οικονομική και Βιομηχανική Πολιτική ”
*** Ο Δρ. Χάρης Βλάδος είναι Λέκτορας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, στο αντικείμενο των «Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων», στο τμήμα Οικονομικών Επιστημών (Τέως Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων και Ανάπτυξης)
